پیشینه
غیبت از تحصیل و مدرسه برای والدین، مدارس و دولت‌ها بسیار پرهزینه بوده و غیبت مداوم برای یادگیری دانش‌آموزان مضر است. غیبت ناشی از بیماری نقش مهمی در غیبت از مدرسه دارد، اما هم‌چنین می‌تواند منجر به این شود که والدین به دلیل ابتلای خودشان به بیماری یا به دلیل اینکه مجبور هستند برای مراقبت از فرزندان خود در خانه بمانند، کار خود را از دست بدهند. چندین استراتژی وجود دارد که در حال حاضر برای کاهش غیبت ناشی از بیماری استفاده می‌شود؛ یک روش شایع، اجرای اقدامات مناسب برای بهداشت دست است. با این وجود، رعایت بهداشت دست با استفاده از صابون و آب همیشه عملی نیست، و گزینه‌های جایگزین ممکن است در کاهش میزان کلی غیبت ناشی از بیماری موثرتر باشند. یکی از این گزینه‌ها، شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی است.
سوال مطالعه مروری
این مرور برای بررسی این موضوع طراحی شد كه شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی می‌تواند تعداد روزهای غیبت را از مدرسه در دوره پیش‌دبستانی و مدرسه‌ای در مقایسه با عدم استفاده از شست‌وشوی دست بدون آب‌کشی، کاهش دهد یا خیر.
ویژگی‌های مطالعه
در این جست‌وجوها 19 مطالعه مرتبط با تعداد کل 30,747 شرکت‌کننده یافت شد. هشت مطالعه در ایالات متحده آمریکا، دو مطالعه در اسپانیا، و در هر کدام از کشورهای چین، کلمبیا، فنلاند، فرانسه، کنیا، بنگلادش، نیوزیلند، سوئد و تایلند، یک مطالعه انجام شدند. شش مطالعه در مراکز پیش‌دبستانی یا مراکز مراقبت‌های روزانه (سن کودکان از بدو تولد تا کمتر از 5 سال)، و 13 مطالعه دیگر در مدارس ابتدایی یا راهنمایی (کودکان در سنین 5 تا 14 سال) صورت گرفتند. این مطالعات از لحاظ ترکیب و کاربرد برنامه شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی کاملا متفاوت بودند. فقط دو مطالعه اطلاعات مربوط به پیامد اولیه (غیبت به هر دلیلی) را وارد کردند، در حالی که برای غیبت به دلیل ابتلا به هر گونه بیماری، شش مطالعه وجود داشت که اطلاعاتی را ارائه کردند. شواهد ارائه شده تا فوریه 2020 به‌روز است.
نتایج کلیدی
استفاده، و پایبندی به برنامه بهداشتی دست، شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی، در مقایسه با برنامه بهداشتی، بدون شست‌وشوی دست که نیاز به آب‌کشی نداشته باشد، ممکن است با تاثیرات کوچک، اما بالقوه مفیدی در کاهش تعداد روزهایی همراه باشد که دانش‌آموزان به دلیل ابتلا به بیماری از مدرسه غایب بودند. با این حال، شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی ممکن است هیچ تفاوتی با کنترل‌کننده‌ها در کاهش موارد غیبت به هر دلیلی نداشته باشد. هم‌چنین ممکن است تفاوتی در تعداد تحریکات پوستی بین دانش‌آموزانی که شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی داشتند، در مقایسه با دانش‌آموزانی که از صابون و آب استفاده کردند، وجود نداشته باشد. اکثر دانش‌آموزان و معلمان نسبت به شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی واکنش مطلوبی نشان دادند و از کاربرد آن نسبتا راضی بودند.
قطعیت شواهد
قطعیت شواهد وارد شده در این مرور پائین یا بسیار پائین بود، عمدتا به این دلیل که مطالعات وارد شده از روش‌های ضعیفی استفاده کردند، داده‌های مبهمی ارائه کرده، و بسیار ناسازگار و متناقض با یکدیگر بودند. این بدان معناست که ما درباره این نتایج، قطعیت یا اعتماد پائین یا بسیار پائینی داریم.
یافته‌های این مرور می‌توانند حاکی از تاثیر کوچک اما در عین حال بالقوه مفید رژیم‌های شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی بر غیبت ناشی از بیماری باشند. با این حال، قطعیت شواهدی که به این نتیجه‌گیری کمک کردند، بر اساس رویکرد GRADE در سطح پائین یا بسیار پائینی بوده و به همین دلیل نامطمئن هستند. انجام تحقیقات بیشتر در کلیه مقاطع تحصیلی مورد نیاز است تا بتوان رژیم‌های شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی را مورد ارزیابی قرار داده و شواهدی را با قطعیت بالاتر و مطمئن‌تری در رابطه با تاثیر آن ارائه کرد. هنگام در نظر گرفتن استفاده از برنامه شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی در شرایط محلی، باید میزان فعلی غیبت ناشی از بیماری بررسی شده، و اینکه تاثیرات مفید کوچکی که در اینجا مشاهده می‌شود، در شرایط آنها به کاهش معنی‌دار تبدیل خواهد شد یا خیر.
غیبت ناشی از بیماری یک مشکل مهم میان کودکان پیش‌دبستانی و مدرسه‌ای در کشورهای با درآمد پائین، متوسط و بالا محسوب می‌شود. رعایت بهداشت مناسب دست، یک استراتژی است که معمولا مورد بررسی قرار گرفته و اجرا می‌شود تا شیوع بیماری و متعاقبا تعداد روزهای غیبت را از مدرسه نیز کاهش دهد. اکثر راهکارهای بهداشت دست شامل شستن دست‌ها با آب و صابون هستند، اما این راهکارها با برخی از عوامل موثر بر استفاده از آن، مانند نیاز به آب جاری، و به خشک کردن دست‌ها پس از تمیز کردن، همراه هستند. یک روش جایگزین، شستن دست‌ها با استفاده از شست‌شوی دست بدون نیاز به آب‌کشی است. این روش مزایای بسیاری نسبت به راهکارهای مرسوم بهداشت دست دارد و ممکن است در کاهش غیبت ناشی از بیماری در کودکان پیش‌دبستانی و مدرسه‌ای مفید باشد.
1. ارزیابی اثربخشی شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی در کاهش غیبت ناشی از بیماری میان کودکان پیش‌دبستانی و مدرسه‌ای، در مقایسه با عدم شست‌وشوی دست، شستن مرسوم دست با صابون و آب یا سایر راهکارهای رعایت بهداشت دست.
2. تعیین اینکه کدام محصولات شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی موثرترین هستند (اگر مقایسه‌های سر-به-سر وجود داشته باشد)، و راهکارهای دیگر در ترکیب با شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی، چه تاثیری بر پیامدهای مورد نظر دارند.
در فوریه 2020، به جست‌وجو در CENTRAL؛ MEDLINE؛ Embase؛ CINAHL؛ و 12 بانک اطلاعاتی دیگر و سه پایگاه ثبت کارآزمایی‌های بالینی پرداختیم. هم‌چنین فهرست منابع مطالعات وارد شده را مرور کردیم و برای گردآوری اطلاعات بیشتر، در صورت لزوم، به‌طور مستقیم با نویسندگان اصلی مطالعات تماس گرفتیم. هیچ‌گونه محدودیتی از نظر زبان یا تاریخ اعمال نشد.
کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده (randomised controlled trials; RCTs)، صرف‌نظر از وضعیت انتشار، برای مقایسه شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی در هر شکلی (مالش دست، ضدعفونی کننده دست، ژل، فوم، و غیره) با شست‌وشوی مرسوم دست با استفاده از صابون و آب، سایر برنامه‌های بهداشت دست (مانند آموزش به‌تنهایی)، یا عدم مداخله. جامعه مورد علاقه، کودکان در سنین دو تا 18 سال در دوره پیش‌دبستانی (مراقبت از كودک، مراقبت روزانه، مهد كودک، و غیره) یا مدرسه (راهنمایی، دبیرستان، ابتدایی و غیره) بودند. پیامدهای اولیه عبارت بودند از غیبت کودک یا دانش‌آموز به هر دلیلی، غیبت ناشی از ابتلا به هرگونه بیماری و واکنش‌های جانبی پوستی.
با پیروی از روش‌های استاندارد کاکرین، دو نویسنده مرور (ZM؛ CT؛ CL؛ CS؛ TB)، به‌طور مستقل از هم مطالعات را برای ورود انتخاب کردند، خطر سوگیری (bias) را ارزیابی و داده‌های مرتبط را استخراج کردند. غیبت، بر اساس تعداد روزهای غیبت دانش‌آموز از کل روزها استخراج شد. این تعداد، گاهی اوقات به‌صورت تعداد خام و در موارد دیگر به‌صورت نسبت نرخ بروز (incidence rate ratio; IRR) گزارش شد که ما نیز آن را استخراج کردیم. برای داده‌های مربوط به حوادث جانبی، اندازه‌‌های تاثیرگذاری را به‌صورت خطر نسبی (RRs) محاسبه کرده و با 95% فاصله اطمینان (CI) ارائه می‌دهیم. از روش‌های استاندارد روش‌شناسی مورد انتظار کاکرین برای تجزیهوتحلیل داده‌ها استفاده کرده و رویکرد درجهبندی توصیه، ارزیابی، توسعه و ارزشیابی (GRADE) برای اثبات قطعیت یافته‌ها دنبال شد.
این مرور، 19 مطالعه را با 30,747 شرکت‌کننده وارد می‌کند. اکثر مطالعات در ایالات متحده آمریکا (هشت مطالعه)، دو مطالعه در اسپانیا، و در هر کدام از کشورهای چین، کلمبیا، فنلاند، فرانسه، کنیا، بنگلادش، نیوزیلند، سوئد و تایلند، یک مطالعه انجام شدند. شش مطالعه در مراکز پیش‌دبستانی یا مراکز مراقبت‌های روزانه (کودکان از بدو تولد تا کمتر از 5 سال)، و 13 مطالعه دیگر در مدارس ابتدایی یا راهنمایی (کودکان در سن 5 تا 14 سال) انجام شدند.
مطالعات وارد شده در چندین حوزه در معرض خطر بالای سوگیری قضاوت شدند؛ مهم‌ترین آنها در حوزه‌های سوگیری عملکرد و تشخیص به دلیل دشواری در کورسازی افراد ارائه دهنده مداخله یا افراد ارزیابی کننده پیامد بودند. علاوه بر این، قطعیت شواهد مربوط به هر پیامد مورد نظر، در درجه اول به دلیل خطر بالای سوگیری، و هم‌چنین به دلیل عدم دقت در تخمین‌های اثرگذاری و ناهمگونی بین داده‌های تجمعی، در سطح پائین یا بسیار پائین طبقه‌بندی شدند. برای پیامد غیبت به هر علتی، تخمین تجمعی برای شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی، IRR معادل 0.91 (95% CI؛ 0.82 تا 1.01؛ 2 مطالعه؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین) بود، که نشان می‌دهد ممکن است تفاوتی اندک یا عدم تفاوت میان گروه‌ها وجود داشته باشد. برای غیبت ناشی از هر نوع بیماری، IRR تجمعی معادل 0.82 (95% CI؛ 0.69 تا 0.97؛ 6 مطالعه؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین) گزارش شد، که نشان می‌دهد شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی ممکن است غیبت (13 روز غیبت در هر 1000 روز) را در مقایسه با افراد گروهی که «شست‌وشوی بدون نیاز به آب‌کشی نداشتند» (16 روز غیبت در هر 1000 روز) کاهش دهد. برای پیامد غیبت ناشی از بیماری حاد تنفسی، IRR تجمعی معادل 0.79 (95% CI؛ 0.68 تا 0.92؛ 6 مطالعه؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین) بود، که نشان می‌دهد شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی ممکن است غیبت (33 روز غیبت در هر 1000 روز) را در مقایسه با افراد گروهی که «شست‌وشوی بدون نیاز به آب‌کشی نداشتند» (42 روز غیبت در هر 1000 روز) کاهش دهد. هنگام ارزیابی پیامد غیبت ناشی از بیماری حاد گوارشی، تخمین تجمعی از IRR معادل 0.79 (95% CI؛ 0.73 تا 0.85؛ 4 مطالعه؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین) بود، که نشان می‌دهد شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی می‌تواند تعداد روزهای غیبت (شش روز غیبت در هر 1000 روز) را در مقایسه با افراد گروهی که «شست‌وشوی بدون آب‌کشی نداشتند» (هشت روز غیبت در هر 1000 روز) کاهش دهد. ممکن است تفاوتی اندک یا عدم تفاوت بین شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی و گروهی که «شست‌وشوی بدون نیاز به آب‌کشی نداشتند» از لحاظ واکنش‌های جانبی پوستی با RR معادل 1.03 (95% CI؛ 0.8 تا 1.32؛ 3 مطالعه، 4365 شرکت‌کننده؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین) وجود داشته باشد. به‌طور گسترده‌ای، به‌نظر می‌رسد که میزان پیروی از مداخله از سطح متوسط تا بالا متغیر است (9 مطالعه، 10,749 شرکت‌کننده؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین)؛ به‌صورت روایتی، هیچ نویسنده‌ای موضوعات اساسی مرتبط با انطباق را با مداخله گزارش نداد. به‌طور کلی، اکثر مطالعاتی که داده‌های مربوط به ادراک را وارد کردند، گزارش دادند که معلمان و دانش‌آموزان نسبت به شست‌وشوی دست بدون نیاز به آب‌کشی دید مثبت داشته و مایل به ادامه استفاده از آن بودند (3 مطالعه، 1229 شرکت‌کننده؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین).
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.