ADHD چیست؟
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (attention deficit hyperactivity disorder; ADHD) یک مشکل شایع در کودکان و نوجوانان است. افراد مبتلا به این اختلال، ممکن است برای تمرکز با مشکل مواجه باشند، احساس بی‌قراری کنند، یا حرکات تکانشی داشته باشند. در نتیجه این مشکلات، ADHD می‌تواند موجب ایجاد مشکلات اجتماعی، تحصیلی و سلامت روانی طولانی‌مدت در مبتلایان شود. داروها پُر-مصرف‌ترین درمان‌ها برای ADHD هستند، اما همیشه موثر نیستند و می‌توانند عوارض جانبی ناخواسته‌ای ایجاد کنند.
اسیدهای چرب غیر اشباع چندگانه (polyunsaturated fatty acids; PUFA) چه هستند؟
PUFAها، نوعی چربی هستند. آنها برای رشد طبیعی مغز ضروری بوده و در غذاهایی مانند ماهی (PUFA امگا-3) و روغن‌های گیاهی (PUFA امگا-6) یافت می‌شوند.
PUFA تا چه حد می‌تواند در ADHD مفید باشد؟
شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد ADHD می‌تواند با سطوح پائین PUFA، به ویژه PUFA امگا-3، مرتبط باشد. بنابراین مکمل‌های PUFA ممکن است نشانه‌های ADHD، مشکلات رفتاری، و نشانه‌های مربوط به سلامت روان را مانند اضطراب و افسردگی، بهبود بخشند.
ما به دنبال چه یافته‌ای بودیم؟
می‌خواستیم بدانیم که مکمل‌های PUFA موجب بهبود نشانه‌های ADHD در کودکان و نوجوانان مبتلا به ADHD می‌شوند یا خیر.
اگرچه داده‌های محدودی در مرور اصیل وجود داشت که PUFA نشانه‌های ADHD را بهبود می‌بخشد، در حال حاضر شواهد کمی مبنی بر مفید بودن مکمل PUFA وجود دارد. به‌روز کردن شواهد برای ترکیب مطالعات جدیدی که از زمان مرور اصیل منتشر شده‌اند، مهم بود.
ما چه کاری را انجام دادیم؟
برای یافتن تمام کارآزمایی‌هایی جست‌وجو کردیم که PUFA را با دارونما (placebo) (قرص‌های ساختگی)، داروها، یا درمان‌های روان‌شناختی یا طبی در کودکان یا نوجوانان مبتلا به ADHD مقایسه کردند. تعداد 13 بانک اطلاعاتی و دو پایگاه ثبت کارآزمایی را تا اکتبر 2021 جست‌وجو کردیم.
ما به چه نتایجی رسیدیم؟
تعداد 24 مطالعه جدید را در این نسخه به‌روز شده پیدا کردیم، که تعداد کل مطالعات موجود را در مرور به 37 مورد رساند که شامل بیش از 2374 کودک و نوجوان مبتلا به ADHD بود. هفت مطالعه در ایران؛ چهار مطالعه در ایالات متحده و اسرائیل؛ دو مطالعه هر یک در استرالیا، کانادا، نیوزیلند، سوئد و بریتانیا؛ و یک مطالعه در برزیل، فرانسه، آلمان، هند، ایتالیا، ژاپن، مکزیک، هلند، سنگاپور، اسپانیا، سریلانکا و تایوان انجام شدند.
سی و شش مطالعه PUFA را با دارونما مقایسه کردند. درمان با PUFA بین دو هفته و شش ماه به طول انجامید.
اگرچه شواهدی وجود داشت مبنی بر اینکه PUFA می‌تواند نشانه‌های ADHD را در کودکان و نوجوانان بهبود بخشد، بیشتر شواهد حاکی از آن است که PUFA موجب بهبود نشانه‌های ADHD مانند بی‌توجهی یا بیش‌فعالی-تحریک‌پذیری نمی‌شود. PUFA احتمالا تفاوتی اندک تا عدم تفاوت در عوارض جانبی کلی یا انصراف فرد از مطالعه (یعنی مطالعه را به اتمام نمی‌رساند) ایجاد می‌کند.
تا چه اندازه به شواهد اطمینان داریم؟
مطمئن هستیم که PUFA در مقایسه با دارونما، تاثیری بر نشانه‌های ADHD ندارد. اگرچه شواهدی وجود داشت مبنی بر اینکه میزان بهبود نشانه‌های ADHD ممکن است در کودکان و نوجوانان دریافت کننده PUFA در مقایسه با افرادی که دارونما دریافت کردند، بیشتر باشد، به این یافته اعتماد چندانی نداریم.
نسبتا مطمئن هستیم که هیچ تفاوتی بین گروه‌های PUFA و دارونما به لحاظ عوارض جانبی کلی یا ترک مطالعه وجود ندارد.
محدودیت‌های آنالیزها عبارت بودند از حجم نمونه کوچک، تنوع در معیارهای انتخاب، تنوع در نوع و دوز مکمل و دوره کوتاه پیگیری.
اگرچه شواهدی را با قطعیت پائین یافتیم مبنی بر اینکه احتمال بهبود کودکان و نوجوانان دریافت کننده PUFA در مقایسه با افرادی که دارونما دریافت کردند، بیشتر است، شواهدی با قطعیت بالا نشان داد PUFA هیچ تاثیری بر نشانه‌های کلی ADHD رتبه‌بندی شده توسط والدین ندارد. هم‌چنین شواهدی با قطعیت بالا وجود داشت مبنی بر اینکه بی‌توجهی و بیش‌فعالی/تحریک‌پذیری بین گروه‌های PUFA و دارونما تفاوتی نداشت.
شواهدی را با قطعیت متوسط به دست آوردیم مبنی بر اینکه احتمال بروز عوارض جانبی کلی بین گروه‌های PUFA و دارونما تفاوتی ندارد. هم‌چنین شواهدی با قطعیت متوسط نشان داد که پیگیری بین گروه‌ها مشابه بود.
مهم است که پژوهش‌های آتی به نقاط ضعف فعلی در این زمینه بپردازند، که شامل حجم نمونه کوچک، تنوع در معیارهای انتخاب، تنوع در نوع و دوز مکمل، و زمان پیگیری کوتاه هستند.
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (attention deficit hyperactivity disorder; ADHD) یک مشکل عمده در کودکان و نوجوانان است که با سطوحی از بی‌توجهی غیر متناسب با سن، بیش‌فعالی و تحریک‌پذیری مشخص شده، و با مشکلات اجتماعی، تحصیلی و سلامت روانی طولانی‌مدت همراه است. داروهای محرک متیل‌فنیدیت (methylphenidate) و آمفتامین (amphetamine) رایج‌ترین درمان‌های مورد استفاده برای ADHD هستند، اما همیشه موثر نبوده و می‌توانند با عوارض جانبی همراه باشند. شواهد بالینی و بیوشیمیایی نشان می‌دهند که کمبود اسیدهای چرب غیر اشباع چندگانه (polyunsaturated fatty acids; PUFA) می‌تواند با ADHD مرتبط باشد. پژوهش‌ها نشان داده که غلظت PUFA در پلاسما و خون کودکان و نوجوانان مبتلا به ADHD به‌طور قابل‌توجهی کمتر است، به ویژه آنکه سطوح PUFA امگا-3 کمی دارند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که مصرف مکمل PUFA ممکن است مشکلات توجه و رفتار مرتبط با ADHD را کاهش دهد. این مرور، یک نسخه به‌روز شده از مطالعه منتشر شده قبلی کاکرین است. به‌طور کلی، شواهد کمی وجود داشت که نشان دهد مصرف مکمل PUFA موجب بهبود نشانه‌های ADHD در کودکان و نوجوانان می‌شود.
مقایسه اثربخشی PUFA با دیگر اشکال درمان یا دارونما (placebo) در درمان نشانه‌های ADHD در کودکان و نوجوانان.
تعداد 13 بانک اطلاعاتی و دو پایگاه ثبت کارآزمایی را تا اکتبر 2021 جست‌وجو کردیم. هم‌چنین، فهرست منابع مطالعات و مرورهای انجام شده مرتبط را برای یافتن منابع بیشتر بررسی کردیم.
کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و شبه-تصادفی‌سازی و کنترل شده‌ای را وارد کردیم که PUFA را با دارونما یا PUFA را به همراه درمان جایگزین (دارو درمانی، رفتار درمانی یا روان درمانی) با همان درمان جایگزین به‌تنهایی در کودکان و نوجوانان (18 سال و کمتر) مبتلا به ADHD مقایسه کردند.
از روش‌های استاندارد کاکرین بهره گرفتیم. پیامد اولیه، شدت یا بهبود نشانه‌های ADHD بود. پیامدهای ثانویه عبارت بودند از شدت یا بروز مشکلات رفتاری؛ کیفیت زندگی؛ شدت یا بروز نشانه‌های افسردگی؛ شدت یا بروز نشانه‌های اضطراب؛ عوارض جانبی؛ از دست رفتن بیماران در دوره پیگیری؛ و هزینه. برای ارزیابی قطعیت شواهد برای هر پیامد، از رویکرد درجه‌بندی توصیه، ارزیابی، توسعه و ارزشیابی (Grading of Recommendations Assessment, Development and Evaluation; GRADE) استفاده کردیم.
تعداد 37 کارآزمایی را با 2374 شرکت‌کننده وارد کردیم، که از میان آنها 24 کارآزمایی برای این نسخه به‌روز شده، جدید بودند. پنج کارآزمایی (هفت گزارش) از طراحی متقاطع (cross-over)، و 32 کارآزمایی دیگر (52 گزارش) از طراحی موازی (parallel) استفاده کردند. هفت کارآزمایی در ایران، چهار کارآزمایی در ایالات متحده آمریکا و اسرائیل، و دو کارآزمایی در استرالیا، کانادا، نیوزیلند، سوئد و بریتانیا انجام شدند. مطالعات تکی در برزیل، فرانسه، آلمان، هند، ایتالیا، ژاپن، مکزیک، هلند، سنگاپور، اسپانیا، سریلانکا و تایوان صورت گرفتند. از 36 کارآزمایی که PUFA را با دارونما مقایسه کردند، 19 مورد از PUFA امگا-3، شش مورد از مکمل‌های ترکیبی امگا-3/امگا-6 و دو مورد از PUFA امگا-6 استفاده کردند. نه کارآزمایی باقیمانده برای مقایسه PUFA با دارونما گنجانده شدند، اما در گروه PUFA و دارونما نیز مداخله مشترک مشابهی داشتند. از این میان، چهار کارآزمایی، ترکیبی را از PUFA امگا-3 به اضافه متیل‌فنیدیت با متیل‌فنیدیت مقایسه کردند. یک کارآزمایی، PUFA امگا-3 به اضافه اتوموکستین (atomoxetine) را با اتوموکستین؛ PUFA امگا-3 به اضافه تمرین بدنی را با تمرین بدنی؛ و مکمل امگا-3 یا امگا-6 به اضافه متیل‌فنیدیت را با متیل‌فنیدیت مقایسه کرد؛ دو کارآزمایی نیز PUFA امگا-3 به همراه مکمل غذایی را با مکمل غذایی مقایسه کردند. مکمل‌ها برای یک دوره دو هفته تا شش ماه داده شدند.
اگرچه شواهدی را با قطعیت پائین پیدا کردیم مبنی بر اینکه PUFA در مقایسه با دارونما ممکن است نشانه‌های ADHD را در میان‌‌مدت بهبود بخشد (خطر نسبی (RR): 1.95؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 1.47 تا 2.60؛ 3 مطالعه، 191 شرکت‌کننده)، شواهدی با قطعیت بالا نشان داد که PUFA هیچ تاثیری بر نشانه‌های کلی ADHD رتبه‌بندی شده توسط والدین در مقایسه با دارونما در میان‌‌مدت ندارد (تفاوت میانگین استاندارد شده (SMD): 0.08-؛ 95% CI؛ 0.24- تا 0.07؛ 16 مطالعه، 1166 شرکت‌کننده). هم‌چنین شواهدی با قطعیت بالا وجود داشت که نمرات بی‌توجهی کودک بر اساس رتبه‌بندی والدین (میان‌‌مدت: SMD: -0.01؛ 95% CI؛ 0.20- تا 0.17؛ 12 مطالعه، 960 شرکت‌کننده) و بیش‌فعالی/تحریک‌پذیری (میان‌‌مدت: SMD: 0.09؛ 95% CI؛ 0.04- تا 0.23؛ 10 مطالعه، 869 شرکت‌کننده) در مقایسه با دارونما متفاوت نبود.
شواهدی با قطعیت متوسط نشان داد که احتمال بروز عوارض جانبی کلی بین گروه‌های PUFA و دارونما تفاوتی نداشت (RR: 1.02؛ 95% CI؛ 0.69 تا 1.52؛ 8 مطالعه، 591 شرکت‌کننده). هم‌چنین شواهدی با قطعیت متوسط وجود داشت مبنی بر اینکه از دست رفتن بیماران در دوره پیگیری احتمالا بین گروه‌ها مشابه بود (RR: 1.03؛ 95% CI؛ 0.77 تا 1.37؛ 13 مطالعه، 1121 شرکت‌کننده).
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.