تعداد افراد جوان سیگاری در کشورهای در حال توسعه و فقیرتر رو به افزایش است. در طول 40 سال گذشته، برنامه‌هایی برای پیشگیری از شروع مصرف سیگار در مدارس اجرا شده‌اند. هدف ما آن بود که بدانیم این برنامه‌ها موثر هستند یا خیر.
تعداد 49 کارآزمایی تصادفی‌سازی و کنترل‌شده (با حضور بیش از 140,000 کودک مدرسه‌ای) را شناسایی کردیم که مداخلاتی را با هدف پیشگیری از سیگاری شدن کودکانی که هرگز سیگار نکشیده بودند، بررسی کردند. پس از گذشت بیش از یک سال، مداخلات در پیشگیری از شروع مصرف سیگار در افراد جوان، تاثیر قابل توجهی داشتند. برنامه‌هایی که از رویکرد شایستگی اجتماعی استفاده کرده و برنامه‌هایی که رویکرد شایستگی اجتماعی را با رویکرد نفوذ اجتماعی ترکیب کردند، موثرتر از دیگر برنامه‌ها شناخته شدند. بااین‌حال، در مدت یک سال یا کمتر، هیچ تاثیر کلی مشاهده نشد، مگر در برنامه‌هایی که به افراد جوان، شایستگی‌های اجتماعی و مقاومت در برابر نفوذ اجتماعی را آموزش دادند.
گروه کوچکتری از کارآزمایی‌ها، وضعیت سیگار کشیدن تمام افراد حاضر در کلاس را، صرف‌نظر از اینکه در ابتدای مطالعه سیگاری بودند یا خیر، گزارش کردند. در این کارآزمایی‌ها با پیگیری یک سال یا کمتر، یک تاثیر کلی کوچک اما معنی‌دار به نفع گروه کنترل مشاهده شد. این روند پس‌از یک سال نیز ادامه یافت؛ در کارآزمایی‌هایی با پیگیری بیش از یک سال، افراد گروه‌های مداخله، بیشتر از افراد گروه‌های کنترل، سیگاری بودند.
هنگامی که کارآزمایی‌های دارای خطر پائین سوگیری (bias) ناشی از تصادفی‌سازی یا از دست دادن شرکت‌کنندگان، به‌طور جداگانه بررسی شدند، نتیجه‌گیری‌ها هم‌چنان یکسان باقی ماندند. برنامه‌هایی که توسط بزرگسالان هدایت شدند، ممکن است موثرتر از برنامه‌های هدایت‌شده توسط افراد جوان باشند. هیچ شواهدی دال بر اینکه ارائه جلسات بیشتر، مداخله را موثرتر می‌سازد، وجود ندارد.
گروه‌های کوهورت پیشگیری محض در طولانی‌ترین دوره پیگیری، تاثیر قابل توجهی را نشان دادند، به‌طوری که میانگین کاهش شروع مصرف سیگار در مقایسه با گروه‌های کنترل، 12% بود. بااین‌حال، هیچ تاثیر کلی در مدت یک سال یا کمتر مشاهده نشد. مداخلات ترکیبی شایستگی اجتماعی و نفوذ اجتماعی در مدت یک سال و در طولانی‌ترین دوره پیگیری، تاثیر معنی‌داری را نشان دادند. مطالعاتی که برنامه‌های نفوذ اجتماعی را به‌کار گرفتند، در هیچ نقطه زمانی، هیچ تاثیر کلی را نشان ندادند؛ مداخلات چندوجهی و مداخلات صرفا مبتنی بر اطلاعات نیز به‌طور مشابهی بی‌اثر بودند.
مطالعاتی که تغییر در رفتار سیگار کشیدن را در طول زمان گزارش کردند، تاثیر کلی را نشان ندادند، اما در سطح مداخله، یافته‌های مثبتی برای مداخلات شایستگی اجتماعی و مداخلات ترکیبی شایستگی اجتماعی و نفوذ اجتماعی وجود داشت.
یاری رساندن به جوانان در اجتناب از شروع استعمال سیگار، هدفی است که در حوزه سلامت عمومی به‌طور گسترده‌ای مورد تایید قرار گرفته، و مدارس مسیری را برای برقراری ارتباط با تقریبا تمامی افراد جوان فراهم می‌کنند. نزدیک به 40 سال است که مداخلات مدرسه‌محور ارائه می‌شوند.
هدف اصلی این مرور، تعیین آن بود که تعیین کند مداخلات مربوط به سیگار کشیدن در مدارس، از شروع سیگار کشیدن میان جوانان پیشگیری می‌کند یا خیر. هدف ثانویه، تعیین این مسئله بود که کدام مداخلات موثرتر بودند. این امر شامل ارزیابی تاثیرات رویکردهای نظری؛ جلسات تقویتی کمکی؛ مجریان برنامه؛ تاثیرات جنسیتی؛ و مداخلات چندکانونی در مقایسه با مداخلاتی بود که صرفا بر ترک سیگار تمرکز داشتند.
پایگاه مرکزی ثبت کارآزمایی‌های کنترل‌شده کاکرین (CENTRAL)؛ پایگاه ثبت تخصصی گروه اعتیاد به دخانیات در کاکرین، MEDLINE؛ EMBASE؛ PsyclNFO؛ ERIC؛ CINAHL؛ Health Star و Dissertation Abstracts را با استفاده از اصطلاحات و عبارات مربوط به برنامه‌های ترک سیگار مدرسه‌محور (school-based smoking cessation programmes) جست‌وجو کردیم. علاوه‌بر این، کتاب‌شناختی‌های (bibliography) مقالات را غربالگری کرده و در این زمینه، برای 133 نویسنده‌ای که کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل‌شده را انجام داده بودند، جست‌وجوهای جداگانه را در پایگاه MEDLINE انجام دادیم. آخرین جست‌وجو‌ها در اکتبر 2012 انجام گرفتند.
کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل‌شده‌ای (randomised controlled trials; RCTs) را انتخاب کردیم که در آن‌ها دانش‌آموزان، کلاس‌ها، مدارس یا مناطق آموزشی به‌طور تصادفی‌سازی شده به بازو(های) مداخله در مقایسه با گروه کنترل اختصاص یافتند و حداقل به مدت شش ماه پیگیری شدند. شرکت‌کنندگان باید از میان جوانان (5 تا 18 سال) انتخاب می‌شدند. مداخلات می‌توانستند هرگونه برنامه درسی مورد استفاده در محیط مدرسه برای بازدارندگی از مصرف دخانیات بوده، و معیارهای پیامد می‌توانستند شامل عدم مصرف سیگار، فراوانی مصرف سیگار، تعداد سیگارهای مصرف‌شده یا شاخص‌های مصرف سیگار بوده باشند.
دو داور به‌طور مستقل از هم مطالعات را برای ورود ارزیابی کرده، داده‌ها را استخراج و خطر سوگیری (bias) را ارزیابی کردند. برای آنالیز، مطالعات را بر اساس نوع پیامد به سه گروه تقسیم کردیم: گروه‌های کوهورت پیشگیری محض (گروه 1)، تغییر در رفتار سیگار کشیدن در طول زمان (گروه 2) و شیوع نقطه‌ای سیگار کشیدن (گروه 3).
یک‌صد و سی و چهار مطالعه شامل 428,293 شرکت‌کننده معیارهای ورود به این مرور را داشتند. برخی از مطالعات داده‌هایی را برای بیش از یک گروه ارائه دادند.
گروه‌های کوهورت پیشگیری محض (گروه 1)، شامل 49 مطالعه بودند (N = 142,447). نتایج تجمعی در پیگیری‌های یک سال یا کمتر، عدم تاثیر کلی برنامه‌های آموزشی مداخله‌ای را در مقایسه با گروه کنترل نشان داد (نسبت شانس (OR): 0.94؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 0.85 تا 1.05). در یک آنالیز زیرگروه، برنامه‌های درسی ترکیبی شایستگی اجتماعی و نفوذ اجتماعی (شش RCT)، تاثیری را با اهمیت آماری در پیشگیری از شروع مصرف سیگار نشان دادند (OR: 0.49؛ 95% CI؛ 0.28 تا 0.87؛ هفت بازو)؛ در حالی که تاثیرات قابل توجهی در برنامه‌هایی که صرفا شامل اطلاعات بودند (OR: 0.12؛ 95% CI؛ 0.00 تا 14.87؛ یک مطالعه)، صرفا شامل نفوذ اجتماعی بودند (OR: 1.00؛ 95% CI؛ 0.88 تا 1.13؛ 25 مطالعه)، یا مداخلات چندوجهی (OR: 0.89؛ 95% CI؛ 0.73 تا 1.08؛ پنج مطالعه)، مشاهده نشد. در مقابل، نتایج تجمعی در طولانی‌ترین دوره پیگیری، تاثیر کلی قابل توجهی را به نفع مداخله نشان داد (OR: 0.88؛ 95% CI؛ 0.82 تا 0.96). آنالیزهای زیرگروه، تاثیرات قابل توجهی را در برنامه‌های دارای برنامه درسی شایستگی اجتماعی (OR: 0.52؛ 95% CI؛ 0.30 تا 0.88) و برنامه‌های درسی ترکیبی شایستگی اجتماعی و نفوذ اجتماعی (OR: 0.50؛ 95% CI؛ 0.28 تا 0.87) نشان دادند، اما در برنامه‌های صرفا اطلاعاتی، صرفا نفوذ اجتماعی، و برنامه‌های چندوجهی، تاثیر قابل توجهی مشاهده نشد.
تغییر در رفتار سیگار کشیدن در طول زمان (گروه 2) در 15 مطالعه مورد بررسی قرار گرفت (N = 45,555). در مدت یک سال یا کمتر، تاثیری کوچک اما دارای اهمیت آماری به نفع گروه کنترل مشاهده شد (تفاوت میانگین استانداردشده (SMD): 0.04؛ 95% CI؛ 0.02 تا 0.06). برای پیگیری بیش از یک سال، تاثیری بدون اهمیت آماری مشاهده شد (SMD: 0.02؛ 95% CI؛ 0.00- تا 0.02).
بیست و پنج مطالعه، داده‌هایی را در مورد شیوع نقطه‌ای سیگار کشیدن (گروه 3) گزارش کردند، اما ناهمگونی (heterogeneity) در این گروه به‌حدی بالا بود که امکان تجمیع داده‌ها وجود نداشت.
قادر به آنالیز داده‌های مربوط به 49 مطالعه (N = 152,544) نبودیم.
آنالیزهای زیرگروه (فقط در گروه‌های کوهورت پیشگیری محض) نشان داد که در طولانی‌ترین دوره پیگیری برای تمامی برنامه‌های درسی ترکیبی، تاثیر قابل توجهی به نفع ارائه‌کنندگان بزرگسال وجود داشت (OR: 0.88؛ 95% CI؛ 0.81 تا 0.96). هیچ تفاوتی میان مداخلات صرفا دخانیات و مداخلات چندکانونی وجود نداشت. برای برنامه‌های درسی با جلسات تقویتی، فقط برای مداخلات ترکیبی شایستگی اجتماعی و نفوذ اجتماعی در پیگیری یک سال یا کمتر (OR: 0.50؛ 95% CI؛ 0.26 تا 0.96) و در طولانی‌ترین دوره پیگیری (OR: 0.51؛ 95% CI؛ 0.27 تا 0.96) تاثیر معنی‌داری مشاهده شد. داده‌های محدود در خصوص تفاوت‌های جنسیتی، تاثیر کلی را نشان نداد، اگرچه یک مطالعه، تاثیر مداخله چندوجهی را در یک سال برای دانش‌آموزان پسر گزارش کرد. آنالیزهای حساسیت (sensitivity) برای پیامدهای گروه‌های کوهورت پیشگیری محض و تغییر در رفتار سیگار کشیدن در طول زمان، نشان داد که نه سوگیری انتخاب (selection bias) و نه سوگیری خروج بیماران از مطالعه (attrition bias)، بر نتایج تاثیر نگذاشتند.
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.